Vincent van Gogh (schilder), Ernest Hemingway (schrijver) en Kurt Cobain (musicus). Ze hebben allemaal twee dingen gemeen: ze waren creatief én hadden last van depressies die tot zelfdoding hebben geleid. Het bracht me op de volgende vraag: is er een verband tussen creativiteit en het hebben van een depressie?
Diverse theorieën verband creativiteit en depressie
Er bestaan verschillende theorieën over het verband tussen creativiteit en de aanleg tot depressie. Eigenlijk spelen er meerdere dingen mee. Eén theorie is dat creatieve mensen meer kunnen piekeren, en daardoor minder goed in staat zijn om te onderscheiden welke gedachten negatief zijn. ‘Piekeren’ stamt af van het Arabische woord voor ‘nadenken’, en is dus in eerste instantie geen negatief begrip.
In principe is het doelgericht: het doel is om een oplossing te vinden voor een situatie. Daarom overdenk je de situatie. Het zorgt ervoor dat je beter bent voorbereid. Maar het kan als het te lang aanhoudt ook zorgen voor twijfels en onrust. Zo noemen de Fransen piekeren ‘torturer l’esprit’, het martelen van de geest. Ik denk dat creatieve mensen sneller piekeren, omdat zij verschillende oplossingen kunnen bedenken voor een situatie. Ook hebben ze een groot inlevingsvermogen en een rijke fantasie, dus kun je élke optie afgaan. In principe een goed ding, als je er niet te lang in blijft hangen.
Lees ook: Waarom een waardegericht leven kan helpen bij een depressie
Een tweede theorie is: creatieve mensen kunnen zich minder goed focussen, waardoor ze nooit echt goed in staat zijn om in het ‘nu’ te leven, omdat ze constant nieuwe ideeën in hun hoofd hebben en hun gedachten nooit stil staan. Het creatieve denken zorgt ervoor dat je buiten kaders kan denken: je laat je niet beperken door regels en ziet dat het altijd anders kan. Mensen die constant nieuwe ideeën hebben kunnen ook goed associëren. Letterlijk álles kan een verbinding hebben, als je maar hard genoeg zoekt.
Paardenboerderij in Portugal
Hierdoor kan het wel druk in je hoofd worden. En kun je blijven denken als je in bed ligt. Zo heb ik vaak dat zodra ik in bed lig, ik voor me zie hoe ik projecten waar ik mee bezig ben kan uitwerken. Of bedenk ik me dat ik ook naar Portugal kan verhuizen om daar een paardenboerderij voor autistische kinderen op te zetten. Heel leuke ideeën, maar ze houden me wel van mijn slaap.
Hierop sluit theorie drie aan: dat creatieve mensen meer idealistisch en perfectionistisch ingesteld zijn. Een beeld van perfect of ideaal zullen ze nooit bereiken en dat maakt ze somber. Dit ligt weer aan een groot voorstellingsvermogen: in mijn hoofd kan ik een filmpje laten afspelen van hoe een product waar ik mee bezig ben er uit zou zien als het perfect zou zijn. Ik kijk dan naar het filmpje en zie tegelijkertijd dat het nooit zó perfect kan worden. Dat is een kwestie van proberen te accepteren en koesteren dat zo’n beeld je ook een leidraad kan geven in waar je naartoe wil.
Ten slotte is er een theorie dat veel creatieve beroepen solitaire beroepen zijn, waardoor je dus in je eentje werkt. Doordat je niet kan sparren met anderen, ben je meer op jezelf aangewezen en eenzamer. Je draagt meer verantwoordelijkheid voor je werk, omdat alleen jíj er op aangesproken kan worden. Het kan ook andersom om zijn: als je eenzaam en alleen bent kan je er voor kiezen om je creatief uit te gaan drukken om toch nog iets met je gevoelens en gedachten te ‘doen’.
De schrijver op de zolderkamer
Bij schrijvers denken we snel aan het clichébeeld van een schrijver die alleen op zijn zolderkamertje zit te zwoegen. Ze zijn depressief en drinken wijn. Ze schrijven terwijl ze half dronken zijn. Ik ben zelf schrijver en kan dit beeld gedeeltelijk wel onderschrijven. Ik schrijf niet dronken, maar wel vaak achter mijn bureau in mijn kamer en soms in de trein of in de bus. Het liefst schrijf ik in de avond of in de nacht, als er niets afleidends meer is dat op me wacht. Er is dus wel een zekere soort van solitude voor nodig.
Schrijver Gerbrand Bakker noemde in Trouw dat hij denkt dat depressiviteit bij schrijvers een kwestie is van kip of ei: “Je kunt zeggen: van schrijven word je depressief, maar ik denk dat het andersom is: mensen met een depressieve aanleg worden eerder schrijver. En dat doen ze, denk ik, mede om kaas te maken van hoe zij zich voelen.” Dat kan ik beamen. Schrijven is voor mij als praten, zonder onderbroken te worden. Het ordenen van mijn gedachten, die zich soms moeilijk laten vangen.
Depressie geeft stof tot schrijven
Onder schrijvers komen vooral existentiële depressies voor. Dat zijn depressies die niet altijd klinisch behandeld hoeven worden. Door een grote mate aan inlevingsvermogen, gevoeligheid en bepaalde mate van intelligentie vragen schrijvers zich eerder af wie ze zijn, wat ze doen hier op aarde en wat er is na de dood. Dit zijn grote vragen over het leven waar zij zich mee bezighouden, en die ze vaak ook verwerken in hun boeken. Soms kunnen grote vragen een nietig en angstig gevoel geven, maar het kan ook stof tot schrijven zijn.
Zo waren de depressies van Sylvia Plath (1932-1963) leidraad voor haar semi-autobiografische roman ‘De glazen stolp’. Hierin beschrijft ze hoe haar karakter Esther Greenwood in 1953 langzaam afglijdt in een depressie nadat ze stage liep voor een modeblad in New York. Ze wordt doorgestuurd naar een psychiatrische kliniek waar ze elektroshocks krijgt. Het onderzoek naar depressie is in die tijd nog niet zo gedegen, waardoor ze eigenlijk alleen maar slechter wordt van de behandeling.
Ik vond het een aangrijpende roman, vooral omdat je tussen de zinnen door leest hoe slecht het eigenlijk gaat met de schrijfster, Sylvia. Ook zie je de worsteling terug tussen het in die tijd gangbare idee van ‘huismoeder’ zijn en haar literaire ambities. Het is erg tragisch dat niemand haar roep om hulp goed heeft kunnen beantwoorden en het uiteindelijk zelfs leidt tot zelfdoding.
Hersenen die creatief zijn, worden ook sneller depressief
Er zijn meerdere onderzoeken gedaan waarin wordt bewezen dat de manier waarop creatieve hersenen kunnen denken (bijvoorbeeld outside the box) er ook voor kunnen zorgen dat ze depressief worden. Er worden andere verbindingen gelegd dan gemiddeld. Verbindingen die niet vanzelfsprekend gelegd zouden worden. Dat kan er voor zorgen dat er minder goed gefilterd wordt en je dus eerder depressief kan raken.
Daarnaast kan je gezien worden als ‘raar of anders’, omdat je op een andere manier dan gemiddeld verbindingen legt. Dat kan resulteren in gepest worden en je buitengesloten voelen. Neurowetenschapper Nancy Andreasen denkt dat creatieve mensen minder snel ‘accepteren’ hoe de wereld om hen heen is. ‘Waar de meeste mensen autoriteit accepteren en daardoor snel kunnen reageren op hoe de wereld om hen heen is, trekken creatieve mensen theorieën in twijfel. Zij leven met meer vragen dan antwoorden, waardoor hun binnenwereld complex en fluïde is.’
Beroepen met hoogste aanleg voor depressie
Naast werken in de zorg, horeca en als maatschappelijk werker scoren artiesten, entertainers en schrijvers hoog in de lijsten met ‘beroepen waarbij een grote kans is op depressie’. Dit komt doordat zij meer stress ervaren dan mensen in andere beroepen. Die stress komt vooral voort uit de onzekerheid van de creatieve sector: je uren zijn onzeker en je inkomen is onstabiel. Binnen de creatieve sector komen depressies het meest voor onder schrijvers.
Ook hebben mensen in de creatieve sector vaak een ietwat ‘ongewone levensstijl’. Vaak hebben ze geen 9-tot-5-baan. Zo zijn optredens van bijvoorbeeld dansers, comedians of muzikanten vaak ‘s avonds, waardoor ze laat slapen en een onregelmatig ritme hebben. Daarnaast moeten creatieve mensen vechten tegen de normen van de veelal kapitalistisch gerichte maatschappij. Veel creatievelingen beroepen zich op verbeeldingskracht, fantasie en spel. Dit wordt soms gezien als een tweederangs activiteit en niet als werk.
Zo bestaat er iets, dat heet ‘exposure’. Exposure betekent dat jij werk levert in ruil voor dat je naam genoemd wordt wanneer de opdrachtgever het werk publiceert. Dit concept is natuurlijk hartstikke krom: je kan als maker altijd je naam bij je werk zetten. Het is dus geen ‘cadeautje’ dat een opdrachtgever jouw naam erbij zet. Ook noemen opdrachtgevers vaak dat je dan een groter portfolio krijgt en dus je CV aanvult. Maar als alle opdrachtgevers niet betalen en exposure geven, krijg je nooit een inkomen.
De kracht van creativiteit
Een creatief mens zijn maakt je dus vatbaarder voor depressie. Waarom zou je je daar dan nog in gaan ontwikkelen?, denk je misschien. Naast dat het je een depressie kan opleveren, kan creativiteit ook voor heel veel goeds zorgen. Zo kan schrijven stress verminderen, doordat je je gedachten ordent en kwijt kan. Als je creatief bent, kun je meerdere oplossingen bedenken en is de kans ook groot dat je van je depressie af komt of er mee leert leven. Tot slot is empathie en inlevingsvermogen een grote spier van creatieve mensen: dat leidt tot mooie liedjes, kunstwerken en teksten.
Zouden creatieve mensen liever hun depressie ‘wegtoveren’, met als gevolg dat ze dan ook niet creatief zouden zijn? Ik vroeg het aan de schrijvers van COMMEN. Zij antwoordden unaniem dat ze het niet zouden doen. Vooral omdat depressie ze ook veel geleerd heeft, ze nieuwe inzichten heeft gegeven en de wereld vanuit een nieuw perspectief heeft leren zien. Zo zei Marijn: “Ik denk dat je enorm veel leert en sterk wordt van een depressie. Hoe kut het ook is en hoe dicht ik ook langs het randje heb gelopen, ik heb er uiteindelijk vrede mee dat het gebeurd is en ben trots dat ik er niet aan onderdoor ben gegaan. Ik denk dat ik een betere versie van mezelf ben na mijn depressie dan ervoor.’’
Ook interessant: Antidepressiva: Funest voor je nachtrust
Daarnaast willen ze hun creativiteit zeker behouden. Het is een uitlaatklep om met emoties om te gaan en kan er voor zorgen om je gedachten te ordenen. Zo werd er genoemd: “Ik zou gek worden als ik me niet creatief kon uiten en mijn gedachten en gevoelens zo niet kwijt kon.” Ik heb zelf ook ervaren dat schrijven een grote uitlaatklep is om dingen die ik mee maak een plekje te geven. Ik denk ook dat ik veel mogelijkheden zie en daarom altijd een weg kan vinden om verder te gaan in het leven. Dat is dankzij mijn creativiteit.
Conclusie
Uiteindelijk zijn er natuurlijk nog altijd allerlei andere factoren die ervoor zorgen of je depressief wordt of niet. De oorzaak zal nooit helemaal duidelijk zijn. Maar dat er een verband is tussen creativiteit en depressie, dat is zeker.
Volg COMMEN. op Facebook, Twitter en Instagram voor meer verhalen over mentale gezondheid, of ontvang al onze artikelen via WhatsApp.